Tóm tắt sử thi “Đẻ đất đẻ nước”

Nhưng sau đó, trời nắng dữ dội 12 năm liền làm cho xơ xác. Thần Pồng Pêu ao ước có một trận mưa lớn. Tức thì mưa to gió lớn chín mười ngày đêm, nước ngập bao la. Bảy tháng sau, nước rút. Một cây si khổng lồ mọc lên có 1919 cành. Trời sai con sâu gang khoét rỗng ruột cây si. Cây đổ, mỗi cành hoá ra một bản mường:
 
“... Một cành đổ về đất Sạp
Nên mường Sạp,
Một cành đổ về đất Giạp
Nên mường Giạp,
Một cành ngã về đất Bi, đất Lỗ
Nên mường Bi, mường Lỗ
Một cành đổ về đất Ống, đất Sà,
Nên mường Ống, mường Sà...”.
 
Có một cành si hoá ra mụ Dạ Dần, mụ đẻ ra 2 cái trứng vô cùng kì dị nở ra cun Bướm Bạc và cun Bướm Bờ. Cun Bướm Bạc vừa mới nở đã ăn hết 9 chõ cơm, cun Bướm Bờ mới sinh đã ăn hết 5 chõ xôi:
 
“... Cun Bướm Bạc, cun Bướm Bờ
Lớn cao hơn đụn chín, đụn mười
Tiếng cười như tiếng trống cái
Tiếng nói như tiếng sấm vang
Xương vai dài tám mươi lóng
Xương sống dài bảy trăm gang...”
 
Rồi một thiên diễm tình đã xảy ra. Vua Trời cho 10 nàng tiên xuống  trần gian du ngoạn. Cun Bướm Bạc và cun Bướm Bờ cưỡi ngựa bạc, vác ná đi săn lợn rừng, gặp các nàng tiên “lưng ong, tóc mượt”. Tự tình và say mê. Hai nàng tiên quên đường về trời. Họ nên vợ nên chồng. Sau 12 năm, 9 tháng, 2nàng tiên sinh ra một bầy con, mà “Trống chim Tùng, mái chim Tót là con út, con yêu”. Đôi chim thần sau “9 ngày, 9 đêm, 9 tháng” đẻ ra 1919 chiếc trứng, nở ra Thần Chớp, Thần Mây, nở ra chuột, lợn, voi, cá, thú dữ... Đôi chim lại đẻ lứa thứ  hai “Được một trứng đen đen bốn khúc, Trứng bầu dục bốn khuông, Mặt vuông, mặt tròn, chín cạnh, Rành rành mười hai quai...” Mụ  Dạ  Dần  phải  nhờ  chim  chiền  chiện  ấp.
 
Trứng nở ra một bầy con, mỗi đứa nói một thứ tiếng: tiếng Lào, tiếng Kinh, tiếng Mọn, tiếng Siên-quan (Mường), tiếng Thái, Mán, Mẹo, v.v... Có trứng nở ra anh em  nhà  lang:  ông  Dịt  Dáng,  ông  Lang  Tà  Cái,  ông  Lang  Cun  Cần,  bố  Bướm Khang, ông Sạng Si, nàng Vạ Hai Chiếng... Loài người có từ đấy.Bộ tộc Mường có từ đấy.
 
Thần Cuộng Minh Vàng Rậm, nàng ả Sấm Trời đúc 9 mặt trời, đúc được 12 mặt sáng (trăng). Đất trời chói chang, gay gắt. Họ nhà Ngao (thần Nỏ) dùng cung tên bắn rụng hết, chỉ để lại một mặt trời, một mặt trăng cho mường nước. Rồi ông  Thu Tha, bà Thu Thiên làm ra năm tháng, ngày đêm, bốn mùa cho con người theo đó làm ăn sinh sống.
 
Người  Mường  chưa  có  thủ  lĩnh.  Mường  nước  mời  ông  Dịt  Dáng,  rồi mời ông Lang Tà Cái ra “cầm binh cầm mường”. Nhưng cả hai đều bất tài nên đã bị ma đón  đường,  bị  thuồng  luồng  xanh,  rồng  vàng  ngăn  ngõ.  Mường  nước mời  Lang Cun Cần ra tiễu trừ ma quỷ, thú dữ:
 
“... Ma chạy từng bầy trốn vào trong núi
Ma rồng sợ Lang Cun Cần trói
Thuồng luồng sợ Lang Cun Cần chặt
Ma Trời, ma Đất cùng chạy nhanh nhanh...”
 
Lang Cun Cần trở thành thủ lĩnh từ đó. Rùa thần giúp Lang dựng nhà cửa to đẹp. Tà Cắm Cọt (thần Lửa) cho Cun Cần lửa. Nàng Tiến Tiên Mái Lúa (thần trồng trọt) giúp Lang nhiều hạt giống để cấy trồng. Lang Khấm Dậm bày cho cách làm men ủ rượu cần. Mụ La, mụ Húng (thần chăn nuôi) dạy cho mường nước nuôi gia súc, gia cầm. Mường nước có trâu bò cày ruộng làm nương.
 
Hai chương 17, 18 với 1263 câu thơ kể chuyện Lang Cun Cần lấy vợ. Lần thứ nhất, lang lấy nàng Vạ Hai Chiếng là em gái của mình, bị làng bản coi khinh, bị vua Trời sai cun Sấm nàng Sét xuống trừng phạt may mà thoát chết. Sau đó Lang Cun Cần phải đưa nàng Vạ Hai Chiếng bỏ vào rừng. Lần thứ hai, Lang sai người đi khắp mọi nơi, mang theo lễ vật để đi tìm gái đẹp con dòng. Lang lấy được nhiều vợ: có vợ là con gái vua Trời, có vợ là con gái thần tiên, có vợ là con gái mường nước. Lang Cun Cần có một bầy con:
 
“... Nàng Vậm Đầu Đất
Đẻ được Cun Tồi, cái sang
Nàng Vậm Đầu Nước
Đẻ ra Cun Tàng, cái lớn
Nàng Ả Sao, Ả Sáng
Ả Rạng nhà ông vua Trời
Đẻ được Lang Cun Khương
Ả gái nuôi trong mường
Đẻ ra chàng Toóng-Ín...”
 
Con cái trưởng thành, lang chia đất cho các con. Anh  em sinh ra bất  hoà. Toóng-Ín  vu  cho  Lang  Cun  Khương  làm  giặc  để  cướp  đất  của  anh.  Lang  Cun Khương phải chạy trốn lên Trời, nhờ ông ngoại che chở. Trời giáng hoạ, làm ra lụt lội, ép anh em nhà lang phải giết Toóng-Ín. Từ đó Lang Cun Khương trở nên một thủ lĩnh giàu có, đầy uy quyền.
 
Tôi tớ của Lang là Tậm Tạch tìm được cây Chu đồng (cây thần), lấy được “bông thau - quả thiếc” mà trở nên giàu có. Anh em Lang Cun Khương lập mưu chuốc rượu cho Tậm Tạch, lừa lấy được “bông thau - quả thiếc”. Rồi Lang đưa cả mường nước đi chặt cây chu kéo về làm nhà chu. Tậm Tạch bị Lang giết. Rùa thần lại  giúp  Lang  làm  nhà  chu “Sáng cả mường, kinh kì kẻ chợ...”, “rạng trời rạng đất...” Lang giết 10 voi ngà, 30 trâu mộng, 9 bò, 700 gà sao, nấu 1000vò rượu, để ăn mừng. Lang Cun Cần ban thưởng cho các con nhiều vàng bạc quý giá.
 
Con của Tậm Tạch lập  mưu  đốt cháy nhà chu để báo thù. Chúng bị Lang giết,  máu  hoá  thành  con  Moong  dữ  phá  quấy  bản  mường,  gây  ra  tai hoạ  khủng khiếp. Mường nước phải theo Lang đi săn Moong-Lồ trải qua bao gian khổ, nguy hiểm  mới  giết  được.  Moong  được  giết  thịt,  người  Lào,  người  Thái,  người  Tày, người  Mường  nhanh  chân  lấy  được  da  Moong  vằn  vện  mà  học  được  cách  thêu thùa, dệt vải rất đẹp. Người Kinh đến sau, lấy được thịt và mỡ Moong từ đấy biết nấu nhiều món ăn ngon. Người “Mường-ngoài”(Hoà Bình) đến quá muộn, chẳng lấy được thứ gì, chỉ nhìn thấy đống tro thú Moong. Chẳng may, gió táp tro bay dính vào môi, nên môi người “Mường-ngoài” đen từ đó.
Tai hoạ còn nhiều. Chó ăn phải phổi Moong lồ thành chó điên. Chó điên bị giết, xác bị quẳng xuống sông, cá ăn vào cá biến thành điên, cá dữ. Cun Khương cùng mường nước lại đi săn. Cá điên bị giết, bầy quạ ăn phải thịt cá điên biến thành quạ điên. Săn lùng mãi, Lang Cun Khương mới bắn trúng tướng quạ, cả bầy hoảng sợ bay trốn vào rừng sâu.
 
Nhưng rồi hồn Toóng-Ín lại biến thành Ma Ruộng, đưa bầy rắn “mỏ vàng, mỏ đỏ” lên đánh 3 anh em Lang Cun Khương. Quân hai bên kịch chiến suốt ngày. Đánh nhau giữa ruộng, quần nhau trên đồi gianh, đuổi nhau trong rừng sến, hỗn chiến bên sông Rồng... Toóng-Ín thất thế chạy xuống Thuỷ phủ Long Vương ẩn náu và xin cầu viện. Long vương cho hồn Toóng-Ín làm Ma-May, Ma-Lang. Hắn đưa binh mã gồm thuồng luồng, ba ba, cá ngao... dâng nước làm lũ lụt, dìm chết được Lang Cun Tàng. Lang Cun Khương cùng mường nước nổi chiêng cồng, đem giáo mác, cung nỏ, lưới... vây các ngả sông đón đánh. Giặc Ma May, Ma Lang đại bại, bỏ lại trên bãi chiến trường bao xác rồng vằn vện, làm thối cả bản mường...
 
Từ đó mường nước được sống trong hoà bình, yên vui, thịnh vượng. Trẻ già, trai  gái  nô  nức  lo  xống  áo,  lo kiệu  lo  ngai,  rước  vua  về “Đồng chì tam quan kẻ chợ”.