Cảm nhận vẻ đẹp sông Hương qua tác phẩm Ai đã đặt tên cho dòng sông

Hoàng Phủ Ngọc Tường là một trong những nhà trí thức yêu nước trong thời kỳ kháng chiến chống Mỹ năm 1975, ông đã gắn bó cả cuộc đời mình cho kháng chiến dân tộc và văn học nghệ thuật.  "Ai đã đặt tên cho dòng sông" là bài bút ký được được giả viết ngay sau khi kháng chiến thắng lợi, đất nước ta hòa bình, thống nhất trở lại. Tác phẩm được ông gửi gắm tinh thần yêu nước, yêu thiên nhiên tươi đẹp, thơ mộng vào trong từng ý văn. Thể hiện rõ nét nhất trong hình ảnh dòng sông Hương thơ mộng, trữ tình, mang tính cách, nét đẹp duyên dáng như những người con gái xứ Huế.

Tác giả đã nhìn nhận vẻ đẹp sông Hương ở nhiều góc độ khác nhau. Ở đó có vẻ đẹp tự nhiên của cảnh vật, có chiều sâu văn hóa của con người, có hồn của lịch sử, có sự kỳ ảo, lãng mạn trong trí tưởng tượng của chính tác giả.

Sông Hương như một bản anh hùng ca của rừng ra sâu thẳm, một bên hoang dã đầy sức sống, một bên lại dịu dàng, đằm thắm. Bờ bãi sông Hương được tác giả quan sát tinh tế, câu văn nhiều hình khối tạo ấn tượng về khung cảnh dữ dội của rừng núi kết hợp với độ cao của những thác nước "cuộn xoáy như cơn lốc". Đâu ai biết được, một dòng sông dữ dội như vậy lại mang vẻ đẹp thơ mộng, trữ tình, đầy cảm xúc như một cô gái di-gan phóng khoáng. Cách liên tưởng của tác giả thật tinh tế, khéo léo mang đến cho sông Hương một vẻ đẹp khác hoàn toàn những gì rừng núi đã đã ban cho " bản lĩnh gan dạ, tâm hồn tự do và trong sáng". 

Dòng sông Hương như mang một vẻ đẹp mới khi bước chân đến xứ Huế thơ mộng. Nó uốn mình cùng với thiên nhiên tươi đẹp, bao bọc xung quanh thành phố Huế như một dải tơ lụa mềm mại. Tuy là cùng một dòng sông nhưng dòng nước lại có sự thay đổi tùy theo địa điểm mà nó chảy qua. Khi chảy qua khu vực thẳm dưới chân núi Ngọc Tản, nước sông trở nên trong xanh thăm thẳm. Nhìn màu sắc phản chiếu của những ngọn đồi phía Tây Nam thành phố cũng mỗi lúc một khác: ban sớm thì xanh, đến trưa lại vàng, buổi chiều tà ngả dần sang tím. Sự thay đổi màu nước làm cho sông Hương như một tấm gương soi chiếu vẻ đẹp của khung cảnh nên thơ của Huế. Không có sông Hương, những ngọn đồi ở ngoại ô xứ Huế vẫn có vẻ đẹp riêng nhưng vẻ đẹp ấy mất đi cái long lanh, cái đa sắc màu. Bởi vậy, sông Hương chính là linh hồn của thiên nhiên, cảnh vật xứ Huế.

Không chỉ dừng lại ở vẻ đẹp của hình khối, màu sắc, vẻ đẹp của sông Hương còn thể hiện ở sắc thái, với hai sắc thái là hung bạo và trữ tình. Sông Hương lúc sôi nổi, trẻ trung năng động, lúc lại trầm lắng, cổ kính như triết lý, thơ cổ. Vẻ đẹp của sông Hương hiện lên muôn hình, muôn vẻ. Xét về cảnh sắc thiên nhiên, dù ở thượng nguồn hay chảy giữa lòng thành phố Huế, sông Hương đều chứng tỏ nó là sự sáng tạo hoàn hảo của tạo hóa, là món quà vô giá mà thiên nhiên đã ban tặng cho vùng đất này.

Dòng sông đẹp bởi những đặc điểm tự nhiên của nó, nhưng tác giả cũng làm nổi bật chiều sâu văn hóa của dòng sông. Ở dòng sông Hương có một cái gì đó rất đặc biệt - nó vừa là vẻ đẹp tự nhiên, vừa là sự tích tụ trọn vẹn tính cách, tâm hồn của người dân xứ Huế. Dòng sông chảy cuộn xoáy như những con người xứ Huế khỏe khoắn, còn dòng chảy hiền hòa là vẻ đẹp dịu dàng, đằm thắm của con người nơi đây. Dòng sông là biểu tượng mạnh mẽ của vẻ đẹp và tâm hồn xứ Huế. Sông Hương qua cái nhìn lãng mạn của Hoàng Phủ Ngọc Tường như một cô gái dịu dàng đang khao khát đi tìm tình yêu theo tiếng gọi của trái tim mình. Dòng sông Hương chảy từ dãy núi Trường Sơn Đông về đến Huế được tác giả so sánh và nhân hóa như một người con gái nằm ngủ mơ màng chờ người tình đến đánh thức. Vì vậy, mà sông Hương mang vẻ đẹp nữ tính, hiền hòa, mềm mại.

Hoàng Phủ Ngọc Tường yêu văn hóa, lịch sử xứ Huế và đặc biệt yêu sông Hương. Sông Hương luôn là nguồn cung cấp nước ngọt và phù sa cho những cánh đồng quanh Châu Hóa, đồng thời cũng là một phần của nhiều sự kiện lịch sử quan trọng của đất nước ta. Từ thời vua Quang Trung với cái tên Hương giang bởi hai bên bờ sông có một loại có thạch hương bồ tỏa hương thơm bát ngát. Rồi trải qua hai cuộc kháng chiến chống Pháp, chống Mỹ cứu nước giành độc lập, tự do cho dân tộc. Dòng sông Hương - dòng chảy lịch sử vẻ vang, bền bỉ và đọng lại đến những thế hệ ngày nay. Đại tướng Võ Nguyên Giáp nói lịch sử của Đảng cộng sản được viết bằng tên thành phố Huế.

Sông Hương mang một vẻ đẹp toàn diện về cảnh sắc thiên nhiên, chiều sâu văn hóa, bề dày lịch sử. Nhưng để miêu tả được hết cái đẹp của sông Hương tác giả đã hòa mình vào chính nó, với những nét đẹp và tâm hồn riêng. Điều này càng làm cho ấn tượng về dòng sông trở nên mạnh mẽ hơn, bởi nó dựa trên những trải nghiệm và suy nghĩ cá nhân của chính tác giả.

Dòng sông Hương lúc chảy từ thượng nguồn nơi núi rừng bao la, dòng chảy dữ dội, cuộn xoáy mãnh liệt nhưng đến với tâm hồn thơ mộng của Hoàng Phủ Ngọc Tường nó lại giống như những cô gái xứ Huế hiền hòa. Với tác giả, sông Hương luôn mang trong mình vẻ đẹp hài hòa, thơ mộng, trữ tình và đôi lúc còn mang vẻ đẹp trong trẻo, thuần khiết. Sông Hương thay đổi diện mạo và tính cách khác hoàn toàn khi đặt chân đến xứ Huế. Theo tác giả, sự thay đổi đột ngột đấy có thể là đã đã gặp được người tình mà nó mong đợi - thành phố Huế. Hình ảnh ấy cho thấy dòng sông Hương phải trải qua một chặng đường dài chờ đợi và thử thách mới được đền đáp bằng một tình yêu đẹp như mơ. Sau cái lắc đầu yêu thương của người tình mong đợi, sông Hương bừng tỉnh và sống trọn vẹn với mọi cung bậc cảm xúc của mình. Dòng sông đổi hướng liên tục, chủ động và mạnh mẽ, theo trí tưởng tượng của tác Hoàng Phủ Ngọc Tường. Vượt qua những trở ngại, sông Hương thấy mình như bừng sáng. Dòng sông Hương trở lại vẻ dịu dàng, duyên dáng sau khi chảy giữa lòng thành phố.

Hoàng Phủ Ngọc Tường đã vẽ nên những bức tranh tuyệt đẹp về sông Hương và phong cảnh xứ Huế trong tác phẩm " Ai đã đặt tên cho dòng sông". Tác giả đã hòa mình để cảm nhận được chân thân từng cảm xúc, tình cảm mà sông Hương dành cho con người và mảnh đất nơi đây.
 

Hoàng Phủ Ngọc Tường là một nhà văn chuyên viết về bút kí, một loại văn giàu tính chân thực của đời sống. Nét đặc sắc trong sáng tác của ông là sự keets hợp nhuần nhuyễn giữa chất trí tuệ và chất trữ tình, giữa nghị luận sắc bén với tư duy tổng hợp đa chiều đa diện. Sự nghiệp văn chương của ông để lại rất nhiều trong đó tập bút kí “Ai đã đặt tên cho dòng sông” 1986 là một tập văn tiêu biểu. Bài bút kí “Ai đã đặt tên cho dòng sông” được lấy làm tựa đề cho tập bút kí nói trên là một tác phẩm đặc sắc của nhà văn Hoàng Phủ Ngọc Tường. Phần đầu bài bút kí này tác giả đã ca ngợi vẻ đẹp đa chiều đa diện của dòng sông Hương xứ Huế trong mối quan hệ với địa lí lịch sử thi ca. Tìm hiểu sâu sắc bài bút kí chúng ta sẽ thấy được sắc diện và tâm hồn của dòng sông Hương thơ mộng.

Bài viết mang tính bút kí nên nhà văn khi giới thiệu về dòng sông Hương tác giả bắt đầu từ phía thượng nguồn của dòng sông. Một nhận xét chung của tác giả về dòng sông Hương khi ở thượng nguồn “là một bản trường ca của rừng già”. Bản trường ca này thể hiện hai cung bậc mạnh mẽ hoang dại và dịu dàng say đắm.

Trước hết vì dòng sông sinh ra giữa rừng già giữa đại ngàn nên nó mang âm hưởng của vùng núi cao vực sâu, nó ‘rầm rộ giữa bóng cây đại ngàn, mãnh liệt qua những ghềnh thác, cuộn xoáy như những cơn lốc vào những đáy vực bí ẩn’. Tuy nhiên “cũng có lúc nó trở nên dịu dàng và say đắm giữa những dặm dài cói lọi màu đỏ của hoa đỗ quyên rừng”. Cũng có lúc nó “phóng khoáng và man dại như cuộc đời của cô gái Digan” ở vùng nước Nga xa xôi.

Ngoài những dáng vẻ nói trên, cái nhìn tổng thể của nhà văn là sông Hương ở phía thượng nguồn có “tâm hồn sâu thẳm”, “đã đóng kín ở cữ rừng và ném chìa khóa trong những hang đá’ như giữ nguyên điều bí ẩn của mình. Qua vài nét phác thảo của nhà văn sông Hương phía đại ngàn có sức sống mãnh liệt, hoang dại nhưng cũng đầy cá tính bí ẩn.

Khác với sông Hương ở thượng nguồn, sông Hương khi về phía đồng bằng ở ngoại vi thành phố Huế đã có một hình dáng và một màu sắc mới. Cảm nhận vẻ đẹp sông hương ở ngoại vi thành phố Huế của tác giả là luôn uốn lượn xanh thẳm và trầm mặc.

Khi “ra khỏi vùng núi”, sông Hương “chuyển mình một cách liên tục” nó vòng khúc nó vặn mình, khi thì “theo hướng nam bắc”, khi “sang hướng tây bắc”, khi “về phía đông bắc”, rồi “xuôi dần về Huế”. Về với vùng thấp sông Hương “mềm như tấm lụa xanh thẳm”. Nhìn chung sông Hương khi về phía đồng bằng nó chạy qua những vùng đồi những rừng thông có lăng mộ của các vua chúa với giấc ngủ nghìn năm nên sông Hương có “vẻ đẹp trầm mặc nhất”.

Nếu như sông Hương ở phía thượng nguồn hoang dã man dại thì sông Hương khi về đồng bằng có vẻ đẹp uốn lượn trầm mặc. Đoạn sông Hương chảy qua thành phố Huế được nhà văn Hoàng Phủ Ngọc Tường tả một cách cụ thể và tinh tế hơn. Đoạn sông này vừa mang dáng dấp xanh thẳm dịu dàng của đoạn sông ở phía ngoại ô nhưng lại vừa có nét rất riêng của nó là mềm mại dịu dàng yên tĩnh.

Sông Hương “khi giáp mặt thành phố”, nó “vui tươi hẳn lên”. Nét nổi bật của dòng sông qua thành phố là “uốn một cánh cũng rất nhẹ” rồi “mềm hẳn đi” như một tiếng “vâng” không nói ra của tình yêu. Khi đi qua thành phố sông Hương “trôi đi chậm thực chậm cơ hồ chỉ còn là mặt hồ yên tĩnh”. Nếu như liên hệ với dòng sông Neva ở nước Nga xa xôi chảy qua thành phố với tốc độ rất nhanh “không kịp cho lũ hải âu nói điều gì với ban” thì sông Hương lại “chảy lặng lờ” như một “điệu slow tình cảm dành riêng cho Huế” và khi bắt đầu ra khỏi Huế “con sông như ngập ngừng vấn vương” một nỗi lòng. Đúng như nhà thơ Thanh Hải viết:

“Con sông dùng dằng con sông không chảy
Sông chảy vào lòng nên Huế rất sâu”

Ở những phần trên của bài bút kí nhà văn đặt dòng sông Hương trong mối quan hệ với những đại ngàn với những lăng tẩm trầm mặc, với thành phố Huế mộng mơ để mà ca ngợi vẻ đẹp của nó. Thì đến đoạn cuối của đoạn trích này nhà văn đã đặt dòng sông trong mối quan hệ với lịch sử và thơ ca của dân tộc, để từ đó nói lên vẻ đẹp mang tính tầm vóc của dòng sông.

Theo tác giả sông Hương có quan hệ với lịch sử dân tộc từ rất lâu đời. Nó là “dòng sông biên thuỳ xa xôi của đất nước các vua hùng”, là “biên giới phía nam của tổ quốc Đại Việt qua những thế kỉ trung đại”, là “soi bóng kinh thành Phú Xuân của người anh hùng Nguyễn Huệ” ở thế kỉ 18, nó gắn với “những cuộc khởi nghĩa bi tráng” của nhân dân ta thế kỉ 19, nó chứng kiến “những chiến công rung chuyển của thời đại cách mạng tháng tám”, nó “cổ vũ nồng nhiệt cho chiến công năm Mậu Thân”.

Không những gắn liền với lịch sử mà sông Hương còn là một dòng sông thi ca. Điều đặc biệt của sông Hương là bất cứ nghệ sĩ nào phản ánh về nó cũng không lặp lại nhau không trùng nhau về ý nghĩa sáng tạo. Đã rất nhiều thi nhân viết về sông Hương với những vẻ đẹp rất khác nhau. Với Tản Đà là “dòng sông trắng lá cây xanh”, với Cao Bá Quát là “như kiếm dựng trời xanh”, với bà huyện Thanh Quan là “bóng chiều bảng lảng”, với Tố Hữu là “dòng sông gắn liền với sức mạnh tâm hồn”.

Với một vốn kiến thức phong phú uyên bác về lịch sử văn hoá văn chương, với một văn phong tao nhã hào hoa tinh tế, Hoàng Phủ Ngọc Tường đã dựng lên một chân dung về sông Hương với một vẻ đẹp rất đa chiều đa dạng.
 

Có ai về xứ Huế mộng mơ mà không một lần ngắm nhìn dòng sông Hương huyền diệu. Con sông đã làm nên nét đặc trưng của xứ Huế. Bởi vậy mà, nó đã trở thành nguồn cảm hứng vô tận cho nghệ thuật trong đó có văn chương. Và một trong những tác phẩm nổi tiếng về sông Hương chính là tùy bút "ai đã đặt tên cho dòng sông" của Hoàng Phủ Ngọc Tường. Nổi bật của tác phẩm này là hình tượng sông Hương đẹp, đầy màu sắc.

Trước hết, sông Hương là "bản trường ca của rừng già". Sông Hương gắn liền với đại ngàn Trường Sơn hùng vĩ. Con sông toát lên vẻ đẹp của sức sống mãnh liệt vừa hùng tráng trữ tình như bản trường ca bất tận của thiên nhiên: "rầm rộ giữa bóng cây đại ngàn, mãnh liệt qua những ghềnh thác, cuộn xoáy như cơn lốc vào những đáy vực bí ẩn, và cũng có lúc nó trở nên dịu dàng và say đắm giữa những dặm dài chói lọi màu đỏ của hoa đỗ quyên rừng". Câu văn dài gợi dậy cái dư vang của trường ca. "Sông Hương đã sống một nửa cuộc đời mình như một cô gái Digan phóng khoáng man dại. Rừng già đã hun đúc cho nó một bản lĩnh gan dạ, một tâm hồn tự do và trong sáng". Đây là một liên tưởng thú vị độc đáo. Bằng việc ví sông Hương với cô gái Digan, tác giả đã khắc sâu vào tâm trí người đọc một ấn tượng mạnh mẽ. Sông Hương hiện lên như một con người có cá tính, có tâm hồn với vẻ đẹp hoang dại đầy tình tứ. Khi ra khỏi rừng, "sông Hương nhanh chóng mang một sắc đẹp dịu dàng trí tuệ, trở thành người mẹ phù sa của một vùng văn hóa xứ sở". Cách gọi này giúp người đọc có thêm một cách nhìn, một sự hiểu biết về vẻ đẹp hùng vĩ đầy chất thơ. Sông Hương còn là một đấng sáng tạo. Nó đã tạo nên, gìn giữ và bảo tồn văn hóa của một vùng xứ sở.

Nhà văn tiếp tục hình dung sông Hương như "người gái đẹp ngủ mơ màng giữa cánh đồng Châu Hóa đầy hoa dại" được người tình mong đợi đến đánh thức. Từ đây, thủy trình của sông Hương khi nó bắt đầu về xuôi như một cuộc tìm kiếm có ý thức. Người tình nhân đích thực của một người con gái đẹp trong câu truyện tình yêu nhuốm màu cổ tích. Thủy trình của sông Hương được miêu tả với sức sống mới, vóc dáng mới. Dòng sông chuyển dòng một cách kiên tục, vòng giữa khúc quanh đột ngột uốn mình qua những đường cong thật mềm. Hành trình khá gian truân, vượt qua nhiều thử thách: "từ ngã ba tuần sông Hương theo hướng Nam Bắc qua điện Hòn Chén; vấp Ngọc Trản, nó chuyển hướng sang Tây Bắc, vòng qua thềm đất bãi Nguyệt Biều, Lương Quán rồi đột ngột vẽ một hình cung thật tròn về phía đông bắc, ôm lấy chân đồi Thiên Mụ, xuôi dần về Huế. Những câu văn miêu tả dòng chảy địa lý tự nhiên của dòng sông, biến dòng chảy ấy trở thành một hành trình của người con gái đẹp duyên dáng.

Vào giữa lòng thành phố, sông Hương "vui tươi hẳn lên giữa những biền bãi xanh biếc". "Sông Hương nằm ngay giữa lòng thành phố yêu quí của mình". Sông Hương phẳng lặng đã khiến cho cảnh vật phố Huế trở nên mộng mị, ảo diệu, nhẹ nhàng. Sông Hương như "điệu slow tình cảm dành riêng cho Huế". Sông Hương như một giai điệu chậm rãi khiến cho mọi cảnh vật, mọi thứ xô bồ như một phút lặng. Sông Hương còn được ví với "tài nữ đánh đàn lúc đêm khuya". Tác giả đã gợi đến một nét đẹp văn hóa của Huế gắn với dòng sông thơ mộng: nhã nhạc cung đình Huế. Nhã nhạc phải được biểu diễn trên sông vào đêm khuya mới cảm nhận hết được vẻ đẹp âm nhạc và màu sắc văn hóa đặc trưng ở nơi đây.

Khi rời khỏi thành phố, sông Hương như một "người tình thủy chung". Khúc ngoặt về hướng Đông của dòng sông trong con mắt của người nghệ sĩ là biểu hiện của nỗi vấn vương, cả một chút lẳng lơ kín đáo. Nhà văn hình dung sông Hương như nàng Kiều trở lại gặp Kim Trọng để nói lời thề trước khi đi xa.

Dòng sông Hương là dòng sông của lịch sử, của thi ca. Trong lịch sử, sông Hương mang vẻ đẹp của một bản anh hùng ca, ghi dấu bao chiến công oanh liệt của dân tộc. Từ dòng sông biên thùy của các vua Hùng, đến bảo vệ biên giới phía Nam của Tổ quốc Đại Việt thời trung đại. Thế kỉ mười tám nó vẻ vang soi bóng kinh thành Phú Xuân của người anh hùng Nguyễn Huệ; nó sống hết lịch sử bi tráng của thế kỉ mười chín với máu của các cuộc khởi nghĩa, và từ đấy sông Hương đã đi vào thời đại Cách mạng tháng Tám của những chiến công rung chuyển. Không chỉ lịch sử mà còn là thi ca. Dòng sông không bao giờ tự lặp lại mình. Nó luôn mang vẻ đẹp mới. Nó có khả năng khơi nguồn cảm hứng mới cho các nhà văn nghệ sĩ. Một cảm hứng vô tận, nhiều sắc màu.