Làng của Kim Lân

Lần này, với truyện ngắn Làng, Kim Lân lại thành công trong việc thể hiện hình ảnh người nông dân, nhưng là người nông dân của thời đại cách mạng và kháng chiến mà tình yêu làng quê đã hòa nhập trong lòng yêu nước và tinh thần của người dân kháng chiến. Truyện Làng được viết và in năm 1948 trên tạp chí Văn nghệ mới ra mắt số đầu tiên ở chiến khu Việt Bắc và nhanh chóng được khẳng định là một trong só không nhiều truyện ngắn thành công sớm nhất của văn học thời kì kháng chiến chống thực dân Pháp (1946-1954).
 
Cái làng đối với người nông dân – đặc biệt là vùng đồng bằng miền Bắc có một vị trí và ý nghĩa cực kỳ quan trọng trong đời sống vật chất và tinh thần của họ. Nó gắn bó thân thiết với họ hàng ngày và suốt cuộc đời, cả đến khi đã từ giã cõi đời. Vì thế, từ bao nhiêu đời nay, lòng yêu làng quê đã trở thành một tình cảm sâu nặng và tự nhiên, hơn thế nữa đã thấm sâu vào tâm thức, tâm linh của người dân quê. Đã có bao nhiêu câu ca dao đẹp nói về tình yêu quê hương và niềm tự hào về cảnh đẹp và sự trù phú của những làng quê ở mọi miền đất nước. Thậm chí có khi tình cảm ấy đã bị đẩy tới sự thiên vị và trở thành một thứ tâm lí “bản vị” hẹp hòi: “Ta về ta tắm ao ta, Dù trong dù đục ao nhà vẫn hơn”.
 
Tình yêu làng ở ông lão Hai – nhân vật chính của truyện – vừa rất chung, rất tiêu biểu cho nét tình cảm và tâm lí này của mọi người dân quê, lại vừa rất riêng, rất độc đáo. Đó là cái tính khoe làng từ xưa đến nay ở ông. Với ông Hai, cái làng Chợ Dầu của ông thật không đâu bằng và cái gì cũng đáng tự hào: “Ông khoe làng ông nhà ngói san sát sầm uất như tỉnh. Đường trong làng toàn lát đá xanh, trời mưa trời gió tha hồ đi khắp đầu làng, cuối xóm, bùn không dính đến gót chân. Tháng năm ngày mười phơi rơm, phơi thóc thì tốt thượng hạng, không có lấy một hạt thóc đất”. Nhưng sự khoe làng ở ông cũng có thay đổi theo thời cuộc. Hồi trước Cách mạng “mỗi bận đi đâu xa, khoe làng ông chỉ khoe cái sinh phần của viên tổng đốc làng ông. Ông có vẻ hãnh diện cho làng có được cái sinh phần ấy lắm”. Còn bây giờ thì “ông khoe làng ông có cái phòng thông tin tuyên truyền sáng sủa rộng rãi nhất vùng, chòi phát thanh cao bằng ngọn tre, chiều chiều loa gọi cả làng đều nghe thấy”, ông còn khoe “những ngày khởi nghĩa rồn rập ở làng, mà ông gia nhập phong trào từ hồi kì còn bóng tối”. Rồi ông khoe “những hố, những ụ, những giao thông hào của làng ông thì lắm công trình không để đâu hết”.
 
Có thấy được tình yêu làng đến thành một niềm say mê của ông Hai thì mới hiểu dược tâm trạng của ông trong hoàn cảnh phải rời làng đi tản cư. Chiến tranh lan đến vùng quê ông, chính quyền vận động các gia đình đưa người già, phụ nữ và trẻ em đi tản cư. Thực tình ông Hai không muốn đi tản cư một tí nào. Vợ con đã đi cả, ông vẫn ở lại với một số anh em thanh niên dân quân đến nỗi bà Hai đã phải năm bảy lần nhắn về thúc giục ông lên mà ông vẫn còn nấn ná ở lại. Ông nghĩ: “Mình sinh sống ở cái làng này từ tấm bé đến giờ. Ông cha cụ kị mình xưa kia cũng sinh sống ở cái làng này đã từ bao nhiêu đời nay rồi. Bây giờ gặp phải cái lúc hữu sự như thế này mình lại đâm đầu bỏ đi còn ra thế nào nữa”. Đó quả thật là suy nghĩ và thái độ của một người nông dân gắn bó tha thiết với cái làng của mình, đồng thời cũng là của một người công dân yêu nước.
 
Kim Lân đã thấu hiểu và diễn tả thật sinh động và cảm động nét tâm lí này ở người nông dân mà hiếm thấy một cây bút nào đạt được như vậy, mặc dù đã có không ít tác phẩm viết về sự gắn bó với đất đai và làng quê của người nông dân Việt Nam.
 
“Làng” là một truyện ngắn có cốt truyện rất đơn giản, tập trung vào diễn tả tâm trạng của nhân vật chính – ông Hai, hay có thể nói đây là một kiểu cốt truyện tâm lí. Ngay từ những dòng đầu truyện đã mở ra với tâm trạng của ông Hai ở nơi tản cư: “Tối nào cũng vậy, cứ đến lúc nhà lên đèn và bà Hai ngồi lầm rầm tính toán những tiền cua, tiền bún, tiền kẹo… Thì một tâm trạng buồn bực lại dậy lên trong lòng ông Hai khiến ông phải vùng dậy sang bên bác Thứ nói chuyện. Cái việc ông Hai cứ tối tối lại tìm sang bác hàng xóm cũng là người tản cư dể nói chuyện chính là một cách để giải tỏa những nỗi buồn bực, nghĩ ngợi vẩn vơ và nhất là để thổ lộ nỗi nhớ da diết cái làng của ông. Bởi vậy, trong cuộc trò chuyện chỉ có ông Hai nói và bác Thứ ngồi nghe. Mà thực ra thì ông Hai cũng chẳng để ý lắm đến việc người cùng trò chuyện có nghe ông nói hay không, ông chỉ cốt nói để trút với tâm trạng và nhất là cho đỡ nhớ cái làng của mình. Ông nói chuyện về cái làng ấy một cách say mê và náo nức lạ thường. Hai con mắt ông sáng hẳn lên, cái mặt biến chuyển, hoạt động”.
 
Ngòi bút miêu tả tâm lí của Kim Lân càng tỏ ra sâu sắc khi đặt nhân vật ông Hai vào một tình huống thử thách để làm bộc lộ chiều sâu tâm trạng của nhân vật, đó là tình huống ông Hai đột ngột nghe tin dữ: Làng Chợ Dầu của ông theo giặc lập tề.
 
Cái tin ấy đến với ông vào một buổi trưa giữa lúc tâm trạng ông đang rất phấn chân vì nghe được nhiều tin ta đánh thắng giặc trên tờ báo ở phòng thông tin. Cái tin ấy đến với ông quá đột ngột, khiến ông sững sờ đến nỗi “cổ ông lão nghẹn ắng lại, da mặt tê rân rân, ông lão lặng đi tưởng như đến không thở được”. Khi trấn tĩnh lại được phần nào, ông đã cố gặng hỏi để hy vọng cái tin ấy là không đúng sự thật. Nhưng những người đưa tin lại kể rành rọt quá và khẳng định họ vừa từ dưới ấy lên, nên ông không thể nào nghi ngờ gì nữạ. Từ lúc ấy ông Hai rơi vào một tâm trạng đau đớn, tủi hổ ngày càng nặng nề. Trước càng tự hào, hãnh diện bao nhiêu về cái làng của mình thì nay ông Hai lại càng đau đớn, tủi hổ bấy nhiêu. Suốt ngày ông không bước ra đến ngõ. ông chỉ quanh quẩn trong gian nhà chật hẹp, lắng tai nghe ngóng động tĩnh bên ngoài: “Một đám đông túm lại ông cũng đề ý, dăm bảy tiếng cười nói xa xa, ông cũng chột dạ. Lúc nào ông cũng nơm nớp tưởng như người ta đang bàn tán đến cái chuyện ấy. Cứ thoáng nghe những tiếng Tây, Việt gian, cam nhông, là ông lùi ra một góc nhà nín thít. Thôi lại chuyện ấy rồi!”. Tác giả đã diễn tả rất cụ thể và sâu sắc cái tâm trạng nặng nề đến thành một tâm trạng sợ sệt luôn ám ảnh trong tâm trí ông Hai.