Cảm nhận bài thơ Hoàng Hạc lâu tống Mạnh Hạo Nhiên chi Quảng Lăng của Lí Bạch

Lí Bạch (701 - 762) là một trong ba nhà thơ cự phách đời Đường, Ông được người đời ca ngợi là "Thi tiên", để lại hơn một nghìn bài thơ tuyệt tác. Là một kiếm khách - thi sĩ, ông coi thường danh lợi, thích ngao du sơn thủy, cầu tiên phỏng đạo. Trăng, rượu, hoa, cảnh núi sông tráng lệ, tình bằng hữu, tình quê hương lòng khao khát; tự do... chứa chan trong những vần thơ lãng mạn tràn đầy hùng tâm tráng chí. Ông từng làm quan khoảng ba năm ở kinh đô Tràng An nhưng sau đó vứt bỏ áo mũ, với thanh gươm túi thơ lại lên đường. "Vọng Lư Sơn bộc bố", "Hành lộ nan", "Tĩnh dạ tứ", "Hoàng Hạc lâu tống Mạnh Hạo Nhiên chi Quảng Lăng", "Tảo phát Bạch Đế thành"., là những bài thơ nổi tiếng của "Thi tiên" cho thấy một hồn thơ tuyệt đẹp.

Bài thơ "Hoàng Hạc lâu tống Mạnh Hạo Nhiên chi Quảng Lăng" ghi lại một kỉ niệm sâu sắc tại lầu Hoàng Hạc, Lí Bạch tiễn Mạnh Hạo Nhiên đi về Quảng Lăng, qua đó nên tình lưu luyến, thương nhớ bạn.

II. Thân bài
1. Cách đưa tiễn 
Nơi Lí Bạch đưa tiễn bạn lên đường đi xa về phía tây là lầu Hoàng Hạc, một thắng cảnh thuộc Vũ Xương, tỉnh Hồ Bắc. Lầu Hoàng Hạc gắn liền với huyền thoại Phí Văn Vi đắc đạo thành tiên, thường cưỡi hạc vàng bay về đây. Bạn là Mạnh Hạo Nhiên (689 - 740) một nhà thơ nổi tiếng, bạn vong niên của Lí Bạch; một kẻ sĩ hào hiệp hào hoa, phóng khoáng, ưa ngao du, rất tâm đầu ý hợp với Lí Bạch. Hai chữ "cố nhân" (bạn cũ, người xưa) trong câu đầu nói lên mối quan hệ sâu sắc, lâu bền về tình bạn đẹp giữa hai nhà thơ. Đó là bạn tao nhân mặc khách:

"Cố nhân tây từ Hoàng Hạc lâu".
(Bạn từ lầu Hạc lên đường)

Câu thơ dịch rất hay và thanh thoát, nhưng chữ "tây" chưa dịch được để nói lên hướng đi của bạn. Chữ "bạn" chưa lột tả hết ý và cảm xúc của từ "cố nhân". Trong thơ cổ, mỗi lần từ "cố nhân" xuất hiện, gợi tả bao tình nghĩa làm rung động hồn người:

"Dạng chu tầm thủy tiện
Nhân phỏng cố nhân cư".
(Thuật dòng đủng đỉnh thuyền bơi
Cố nhân gần đó, qua chơi thăm nhà).
(Mạnh Hạo Nhiên)

Câu hai phát triển và hoàn thiện câu thơ thứ nhất, nói rõ thời gian bạn lên đường và nơi bạn sẽ đến. Mạnh Hạo Nhiên lên đường vào một ngày tháng ba (tam nguyệt) mùa hoa khói (yên hoa), xuôi về nơi phồn hoa đô hội, Dương Châu - một trong những đô thị đẹp nổi tiếng thời Đường:

"Yên hoa tam nguyệt há Dương Châu"
(Giữa mùa hoa khói Châu Dương xuôi dòng)

Chữ "há" có bản phiên âm là "hạ", được Ngô Tất Tố dịch thành "xuôi dòng", thật là sáng tạo. "Yên hoa" là một thi liệu, một ẩn dụ giàu chất thơ mà ta gặp nhiều trong Đường thi. Câu thơ không chỉ xác định thời gian và không gian đi, đến mà còn diễn tà nỗi niềm của kẻ ở người đi. Lầu Hoàng Hạc và Dương Châu cách xa hàng nghìn dặm như hiện lên qua vần thơ. Đằng sau hai địa danh mà nhà thơ nói đến là cả một nỗi niềm, một không gian trống vắng vô bờ, một trời thương nhớ biệt li của đôi bạn tri âm. Có một bản dịch khác đọc lên nghe rất thú vị:

"Bạn từ lầu hạc ra đi
Dương Châu hoa khói giữa kì tháng ba"
(Nhữ Thành)

Có thể nói trong hai câu "khai thừa", yếu tố tự sự chỉ là bề nổi của câu chữ: nỗi niềm của một tâm sự thầm kín mới là tầng sâu hàm ẩn. Nơi "thi hội tao nhân" cũng là nơi li biệt, đó là Hoàng Hạc lâu. Lí Bạch đứng trên lẩu cao hay trên một cao điểm nào đó trên bến sông, dõi theo chiếc thuyền đưa Mạnh Hạo Nhiên đến chân trời xa? Cấu trúc không gian hai điểm mút "Cận - viễn" là một thủ pháp trong hội họa, ta thường bắt gặp trong Đường thi, trong các bức họa cổ Trung Hoa. Lí Bạch đã vận dụng thành công thủ pháp ấy tạo nên điểm nối giữa câu 1, 2 với câu 3, 4 thành một chỉnh thể nghệ thuật hoàn hảo.

2. Tình lưu luyến mến thương
Hai câu cuối là linh hồn của bài thơ, giãi bày những tình cảm sâu sắc, đẹp đẽ, cảm động của Lí Bạch đối với Mạnh Hạo Nhiên. Ẩn hiện sau ba hình ảnh được miêu tả trực tiếp: dòng sông, cánh buồm, bầu trời là hình ảnh của Lí Bạch đứng mãi nhìn hoài con thuyền đưa bạn cũ đi xa..

Cánh buồm đơn côi, lẻ loi (cô phàm) xa dần, mờ dần (viễn ảnh) rồi mất hút vào trời xanh, vào cuối chân trời xa (bích không tận). Hay tấm lòng "thi tiên" vói bao ái ngại, lưu luyến, nhớ thương... như những con sóng gối lên nhau, đưa tiễn con thuyền của bạn, mất hút dần, mờ dần trên dòng sông Trường Giang?

Con sông sẽ trở nên rộng bao la khi cái hữu hạn của nó đồng nhất với cái vô hạn của bầu trời. Chiếc thuyền buồm lẻ loi chở Mạnh Hạo Nhiên đã tan biến trong dòng sông bao la đó mang đi tình bạn của Lí Bạch. Dòng sông càng rộng, chiếc thuyền buồm càng nhỏ mất hút vào khoảng không gian vô tận. Rõ ràng, sau khi tiễn bạn lên đường, Lí Bạch dừng lại khá lâu dõi mắt nhìn theo chiếc thuyền buồm lẻ loi đến tận chân trời xa tít. Lí Bạch mượn cái khung cảnh thiên nhiên sau buổi tiễn đưa để nói lên tình cảm nhớ bạn da diết.

Lí Bạch tả về cái buồn của sự li biệt, nhưng vẫn giữ được phong cách phóng khoáng khi ông miêu tả cái hùng vĩ của thiên nhiên" (Trần Xuân Đề).

"Cô phàm viễn ảnh bích không tận
Duy kiến Trường Giang thiên tế lưu"
(Bóng buồm đã khuất bầu không
Trông theo chỉ thây dòng sông bên trời).

Cái tiêu điểm đầy ám ảnh của bài thơ là “cô phàm viễn ảnh”. Cái tâm cảnh của Lí Bạch được diễn tả bằng hai chữ "duy kiến" - chỉ nhìn thấy. Ta đã biết Lí Bạch sống trong thời thịnh Đường. Lúc bấy giờ kinh tế phát triển mạnh, thương nghiệp mở mang, nhiều đô thị sầm uất mọc lên: Tràng An, Dương Châu, Thành Đô... Trên con sông Trường Giang suốt đêm ngày thuyền bè ngược xuôi như mắc cửi. Thế mà trong muôn ngàn cánh buồm ở trên sông. Lí Bạch "duy kiến" chiếc "cô phàm" của bạn, nhìn mãi cho đến lúc nó mất hút trong "bầu trời xanh biếc". Chỉ sống với một tình bạn tri âm, thắm thiết thi mới có cái nhìn "duy kiến" ấy.

Mặc dầu chưa dịch được hai chữ "cô" (cô phàm), "bích" (bích không tận) nhưng Ngô Tất Tố đã lột tả được "điệu Đường", "hồn Đường" của nguyên tác, đọc lên rất thấm thía về nỗi buồn thương, lưu luyến bạn của nhà thơ Lí Bạch.

3. Kết bài
Bài thơ "Hoàng Hạc lâu tống Mạnh Hạo Nhiên chi Quảng Lăng" là một trong những tuyệt tác về thơ thất ngôn tứ tuyệt của Lí Bạch. Vừa cụ thể vừa phổ quát cho muôn đời về nỗi buồn tống biệt và ức hữu. Cấu trúc không gian xa - gần (cận - viễn), lấy ngoại cảnh để biểu hiện nội tâm, ngôn ngữ trang nhã, gợi cảm, hàm xúc... đó là những yếu tố nghệ thuật tạo nên vẻ đẹp văn chương và cốt cách của bài thơ này.

Bài thơ đã phản ánh một tâm hồn đẹp, một tình bạn của Lí Bạch, cũng là của những tao nhân mặc khách đời Đường.

Ngô Tất Tố dịch giả bài thơ này đã tấm tắc khen: "Tất cả có 28 chữ, đủ cả chỗ ở, nơi đi, ngày đi, cảnh đi và tấm lòng quyến luyến bè bạn. Thật là một kiệt tác".
 

Lí Bạch - một nhà thơ nổi tiếng thời Đường ở Trung Quốc. Ông có tài năng thơ ca lãng mạn nên người đời gọi ông là Thi tiên (Tiên thơ). Trong sự nghiệp của ông, ông đã để lại nhiều tác phẩm văn học với trên một nghìn bài thơ và bài thơ Hoàng Hạc lâu tống Mạnh Hạo Nhiên chi Quảng Lăng có thể coi là một bài thơ kiệt tác. Bài thơ đã thể hiện tình bạn chân thành mà sâu sắc giữa Lí Bạch và Mạnh Hạo Nhiên qua cuộc chia tay thật xúc động.

Mở đầu bài thơ, tác giả đã khái quát được cả khung cảnh chia tay:

"Cố nhân tây từ Hoàng Hạc lâu
Yên hoa tam nguyệt há Dương Châu"
(Bạn từ lầu Hạc lên đường
Giữa mùa hoa khói, Dương Châu xuôi dòng)

Chỉ với hai câu thơ, người đọc đã có thể nắm bắt được cả thời gian, không gian địa điểm của cuộc chia li. Người đi, kẻ ở lại khiến con người ta có gì bứt rứt trong lòng. Mạnh Hạo Nhiên - người bạn thân chí cốt của tác giả, đã lên đường đến một nơi rất xa, đó là Quảng Lăng thuộc Dương Châu - một nơi phồn hoa đô thị với sự nghiệp làm quan. Còn tác giả chính là người đưa tiễn cũng là người ở lại và mang trong mình nỗi buồn chất chứa. Thời gian chia tay vào mùa hoa khói, mùa xuân là một mùa đầu tiên của một năm, ấy vậy tác giả đã phải nói lời tạm biệt với người bạn của mình trên lầu Hoàng Hạc ở phía Tây, một nơi phong cảnh trữ tình. Lí Bạch gọi "bạn cũ" là "cố nhân" có thể thấy rằng, Hạo Nhiên là một người bạn đã thân thiết từ lâu, người bạn tri âm, tri kỉ, vậy mà giờ họ đã ly biệt trong một khung cảnh đẹp như vậy.

Cuộc chia tay nào rồi cũng có hồi kết thúc, nhưng tình cảm đọng lại của người ở lại mãi không thôi khi theo dõi người ra đi từng chút xa dần:

"Cô phàm viễn ảnh bích không tận
Duy kiến Trường Giang thiên kế lưu."

(Bóng buồm đã khuất bầu không
Trông theo chỉ thấy dòng sông trên trời.)

Hai câu thơ cuối chính là linh hồn của bài thơ, mà cũng chính là tâm trạng của tác giả qua các hình ảnh: Bóng buồm, dòng sông, bầu trời. Cánh buồm thật nhỏ bé so với một dòng sông bao la rộng lớn ấy, với khoảng không trước mặt, một bầu trời lớn hơn. Cánh buồm cô đơn lẻ loi, phải chăng tác giả cũng cảm nhận được tâm trạng của Hạo Nhiên lúc ấy, cũng buồn như tác giả. Hình ảnh đó cứ xa dần, mờ dần, rồi mất hút, khiến tác giả trông theo mà chỉ thấy "dòng sông trên trời". Dễ thấy, tác giả đã đứng đó trông theo rất lâu, ta càng cảm nhận được thời gian rất lâu từ khi thuyền xuôi dòng cho đến khi biến mất xa tít tắp, không còn một dấu chấm nhỏ nhoi, ta càng thấy được tình cảm của ông dành cho người bạn cố nhân của mình. Giờ đây, trước mắt ông chỉ là một bầu trời xanh biếc với dòng sông Trường Giang dài rộng vô tận, sự cô đơn, chống vắng ngày càng sâu đậm hơn.

Một bài thơ thất ngôn tứ tuyệt Đường luật chỉ vẻn vẹn trong hai mươi tám chữ đã cô đọng lại biết bao cảm xúc. Tác giả đã rất thành công trong việc sử dụng ngôn ngữ thật tài tình, những hình ảnh thiên nhiên trời đất vừa gợi hình, gợi cảm. Một điều đặc biệt mà tác giả đã đem lại cho người đọc đó là, cả bài thơ không có từ nào miêu tả cảm xúc, một tâm trạng buồn bã hay cô đơn, nhưng ta lại càng cảm nhận rõ sự chống vắng hụt hẫng của tác giả thế nào khi chia tay người bạn của mình. Ông thật xứng đáng được mệnh danh là "Thi tiên".

Bài thơ Hoàng Hạc lâu tống Mạnh Hạo Nhiên chi Quảng Lăng đã để lại ấn tượng sâu sắc trong lòng độc giả, không chỉ về cái hay về nghệ thuật miêu tả cảnh mà hay ở tình cảm của tác giả trong câu chữ đó. Một tình bạn sâu sắc, chân thành bao trùm lên tất cả và luôn sống mãi với thời gian.