Soạn văn lớp 8 sách Cánh Diều, bài 9: Viết bài nghị luận phân tích một tác phẩm kịch

1. Định hướng
2. Thực hành
Đề bài: Phân tích đoạn trích “Đổi tên cho xã” (từ vở kịch “Bệnh sĩ” của Lưu Quang Vũ)
2.1 Thực hành viết theo các bước
a. Chuẩn bị
- Đọc lại đoạn trích Đổi tên cho xã, huy động những hiểu biết có được sau khi học các văn bản ở Bài 4.
- Xác định các yếu tố nội dung và hình thức nghệ thuật đặc sắc của đoạn trích để tập trung làm sáng rõ khi phân tích.
b. Tìm ý và lập dàn ý
– Tìm ý cho bài viết bằng cách đặt và trả lời các câu hỏi:
+ Tình huống của đoạn trích là gì? Có những nhân vật nào?
+ Các nhân vật có đặc điểm gì, đại diện cho kiểu người nào?
+ Hành động và lời thoại của các nhân vật được khắc họa ra sao?
+ Có những chi tiết vô lí, gây cười nào thể hiện tính hài kịch của đoạn trích?
+Có những xung đột nào trong đoạn trích? Kết quả giải quyết là gì?
+ Em có nhận xét gì về giá trị nội dung, nghệ thuật của đoạn trích?
– Lập dàn ý bằng cách sắp xếp các ý đã tìm được theo bố cục ba phần:
* Mở bài
Giới thiệu đoạn trích Đổi tên cho xã (xuất xứ, vị trí, thể loại, tác giả); nêu ấn tượng, cảm nhận chung về đoạn trích.
* Thân bài
+ Khái quát nội dung đoạn trích và nêu tình huống kịch.
+ Lí giải về xung đột và việc giải quyết xung đột thể hiện trong đoạn trích.
+ Phân tích đặc điểm nổi bật của một số nhân vật, qua đó, thấy được ý nghĩa của đoạn trích.
* Kết bài
Nhận xét về giá trị nội dung và nghệ thuật của đoạn trích; rút ra những bài học về nhận thức và hành động cho bản thân.
c. Viết
Dựa vào dàn ý đã làm để viết bài văn hoàn chỉnh.
- Lưu ý:
+ Khi viết, chú ý kết hợp các thao tác nghị luận: phân tích, giải thích, chứng minh, bình luận.
+ Cần bám sát vào các đặc trưng của thể loại hài kịch (đã cung cấp trong phần Kiến thức ngữ văn ở Bài 4) để phân tích đoạn trích.
+ Lựa chọn, sử dụng ngôn từ hình ảnh, cảm xúc.

Bài viết tham khảo:
Trong đoạn trích “Đổi tên cho xã” của tác giả Lưu Quang Vũ, chúng ta đã được làm quen với xã Hùng Tâm, nơi đã diễn ra một cuộc họp vô cùng quan trọng để thông báo về những thay đổi sẽ xảy ra của xã. Điều đó giúp cho chúng ta hiểu rõ hơn về tình huống của đoạn trích. Đoạn trích này cũng đã giới thiệu về một số nhân vật quan trọng, trong đó có ông Chủ tịch xã Toàn Nha nổi bật như một đại diện cho kiểu người thích sống lối sống giả dối trong xã hội.

Ông Toàn Nha là một người sống rất giả dối và tham vọng một cách mù quáng. Ông ta có khao khát là xây dựng và phát triển một xã khoa học để có vẻ vang vọng và thể hiện được vị trí cho chính mình. Tuy nhiên, ông ta lại chỉ tìm hiểu một cách hết sức hời hợt, chưa có sự phân tích về tình hình thực tế của xã mình. Ông Toàn Nha muốn phát triển nền kinh tế nhưng lại vứt bỏ đi những thứ vốn là thiết yếu cho cuộc sống của người dân ở nơi đây. Ông nói những từ ngữ rất khoa học và lố bịch như “Bây giờ làm ăn mới rồi, quy mô khoa học… Đâu muốn hoạn phải mang lợn đến tận trụ sở.” Tuy nhiên, những lời nói của ông chỉ là sáo rỗng và không có chút giá trị thực tế nào. Ông đã phong chức một cách tràn lan, nhưng thực tế thì ông lại không có bất kỳ khả năng thực hiện được những gì mà mình nói.

Trong đoạn trích này, ta thấy được sự không tương xứng giữa bề ngoài với bản chất của nhân vật ông Toàn Nha. Ông ta đã được phong làm Chủ tịch xã và nắm chức vụ quan trọng nhưng lại không hiểu được rõ nhiệm vụ của chính mình. Có một vài nhân vật khác cũng có sự không tương xứng giữa thực chất bên trong với hình thức bên ngoài, như nhân vật ông Đốp và ông Thìn. Điều này khiến cho việc làm của bọn họ trở nên lố bịch và vô cùng hài hước.

Ngoài ra, ngôn ngữ của ông Toàn Nha cũng chưa phù hợp với cuộc họp có tính chất trang nghiêm. Ông ta đã sử dụng rất nhiều từ ngữ không rõ ý nghĩa và cách ông ta nói không chỉ khiến cho người khác không hiểu được ý của ông mà còn tạo ra tình huống vô cùng hài hước.

Tuy nhiên, đoạn trích cũng thể hiện được sự mâu thuẫn ở trong xã hội, sự tương phản giữa cái xấu với cái tốt. Ông Toàn Nha vẽ ra một viễn cảnh tương lai đẹp cho xã nhưng thực tế lại khiến cho người dân gặp phải nhiều khó khăn. Điều này đã thể hiện một hiện tượng vô cùng nhức nhối ở trong xã hội Việt Nam, đó là thích sĩ diện cùng với sự không tương xứng giữa hình thức với bản chất.

Tóm lại, đoạn trích “Đổi tên cho xã” của tác giả Lưu Quang Vũ đã rất thành công trong việc phê phán tình huống thích sĩ diện và tạo ra được những tình huống vô cùng hài hước để giúp nhấn mạnh sự mâu thuẫn cũng như sự tương phản trong xã hội.

d) Kiểm tra và chỉnh sửa

2.2. Rèn luyện kĩ năng nêu lí lẽ và bằng chứng trong phân tích tác phẩm văn học
a. Cách thức
Lí lẽ và bằng chứng trong bài nghị luận phân tích tác phẩm văn học phải xuất phát từ nội dung tác phẩm, làm rõ cho vấn đề trọng tâm đã nêu lên.
Khác với bằng chứng trong bài nghị luận xã hội (thường là các ví dụ về con người, sự việc, số liệu, kết quả nghiên cứu,…từ đời sống), bằng chứng trong bài phân tích tác phẩm văn học là những câu văn, câu thơ, hình ảnh, chi tiết, sự việc,…được trích dẫn trực tiếp trong văn bản.
Đối với bài nghị luận phân tích tác phẩm văn học (nhất là các tác phẩm dài như truyện, kịch, kí), bằng chứng cần được chọn lọc để vừa tiêu biểu vừa phù hợp với lí luận và luận điểm, không nên trích dẫn tràn lan.
Bằng chứng sau khi trích phải được phân tích, lí giải, bình luận nhằm làm sáng tỏ luận điểm, củng cố cho tính đúng đắn của lí lẽ đã nêu.

b. Bài tập
Bài tập: Chỉ ra luận điểm, lí lẽ, bằng chứng và cách phân tích bằng chứng được sử dụng trong đoạn văn sau:
“Nhân vật để lại ấn tượng nổi bật trong đoạn trích kịch Đổi tên cho xã là ông Nha – chủ tịch xã, một điển hình cho kiểu người háo danh, sĩ diện. Là con người, ai cũng có những mong muốn, kì vọng nhưng nếu những mong muốn không xuất phát từ thực tế sẽ chỉ là ảo tưởng, cố theo đuổi bằng được ảo tưởng đó và tìm cách huyễn hoặc mình thì chẳng khác nào lừa người, lừa mình. Chỉ vì thay đổi cái tên của xã (theo ý chủ quan, cá nhân) mà ông chủ tịch xã tuyên bố rằng “lịch sử xã ta mở sang một trang mới”, “chấm dứt cái tên ... nôm na của một quá khứ tối tăm, nghèo khổ”. Chính những lời nói đại ngôn, sáo rỗng đã cho thấy ông chủ tịch xã là người nóng vội, thiếu hiểu biết, kiểu “ếch ngồi đáy giếng”. Ông khao khát thay đổi hoàn cảnh nhưng lại không có phương pháp đúng. Làm gì có chuyện chỉ cần đặt lại cho xã cái tên mới thật kêu là mọi việc sẽ thay đổi theo chiều hướng tốt đẹp như một giấc mơ!”
Trả lời: