Vì sao khi đã giết được kẻ thù là Bá Kiến, Chí Phèo lại tự kết liễu đời mình? Từ bi kịch đó hãy nêu lên giá trị hiện thực sâu sắc và giá trị nhân đạo cao cả của truyện ngắn Chí Phèo của Nam Cao.

Toàn truyện Chí Phèo là một sức căng, Nam Cao đã đưa người đọc lạc vào một cung bậc khác của những sự căng thẳng về thần kinh bởi những câu chửi choang choang của Chí, bởi những cơn nốc rượu như nước, bởi những lần rạch mặt ăn vạ ghê rợn. Tưởng thế là đáng nhớ lắm, Nam Cao còn bất ngờ đưa tay, lia ngòi bút một lần cuối để kết thúc bản nhạc của mình, cả trang sách như rung lên khi Chí vung dao chém vào người Bá Kiến và tự kết thúc cuộc đời mình.
 
Khi Tắt đèn của Ngô Tất Tố, Bước đường cùng của Nguyễn Công Hoan... ra đời, mấy ai còn có thể tưởng tượng tới một mảnh đời nào bần cùng hơn, bế tắc hơn, tủi cực hơn thế. Tưởng như chị Dậu và anh Pha đã là tột cùng của nỗi khổ đau ở đời. Nhưng cùng hơn cả những con người bần cùng đó vẫn có. Chí Phèo đã bước ra từ trang sách của Nam Cao, hiện thân đầy đủ của những gì là khốn khổ, tủi nhục nhất của người dân cùng ở một nước thuộc địa: bị giày đạp, bị cào xé, bị hủy hoại cả nhân tính lẫn nhân hình. Chị Dậu, anh Pha dù có khổ mấy vẫn được công nhận là người. Còn Chí, con người hiền lành, chất phác qua nhiều lần vào tù ra tội đã bán cả nhân tính, nhân hình để trở thành con quỷ dữ của làng Vũ Đại. Thoát được cửa tù con, Chí Phèo lại ra vào cửa tù lớn và lần này thì mãi mãi, Chí bị khóa chặt trong cuộc đời thú vật mà chế độ ban cho. Từng ấy bất hạnh đáng để cho nhân vật nổi loạn lắm, nhưng ngòi bút Nam Cao tỉnh táo và sắc sảo, đủ điều kiện cùng nhân vật đi đến cuối truyện. Mọi cái được nâng lên với mức độ cao hơn khi Chí Phèo với ý định đến nhà Thị Nở, quen chân thuận đường lại đến nhà Bá Kiến; vô tình một cách ý thức, Nam Cao cho nhân vật của mình đi lệch đường nhưng đúng hướng, đúng cái đích mà Nam Cao vạch cho nhân vật của mình. Cái chết của Bá Kiến đầy bất ngờ, không ai nghĩ rằng con cáo già như Bá Kiến lại có thế chết nhanh gọn đến thế.
 
Với Chí Phèo thì không có gì là không thể bởi sự liều lĩnh của hắn đã được tôi luyện từ lâu rồi trong xã hội cũ, Nam Cao luôn đi tìm nhân phẩm và tình thương yêu chân thật ở những người lao động cùng khổ, bị giày xéo và khinh bỉ. Đây cũng là vấn đề đôi mắt mà Nam Cao luôn hướng tới, là đặc điểm cơ bản của chủ nghĩa hiện thực và nhân đạo của Nam Cao.
 
Trong mảng sáng tác về nông dân của Nam Cao, người đọc thường gặp những nhân vật xấu xí, thô lỗ cục cằn và những chuyện nhục nhã của họ. Chính vì thế mà một số người tỏ ra hoài nghi giá trị hiện thực và nhân đạo của ngòi bút Nam Cao; có biết đâu rằng, chính với đám nhân vật “có vấn đề” đó mà cái nhìn hiện thực và quan điểm nhân đạo của nhà văn mới thể hiện rõ, đầy đủ nhất (Nguyễn Hoành Khung). Nam Cao tỏ ra là một cây bút sắc sảo với cái nhìn tinh tế, nhạy cảm trên bình diện xung đột giai cấp. Với Bá Kiến, Nam Cao chứng tỏ mình hiểu rất xâu xa bản chất của giai cấp phong kiến địa chủ. Với Chí Phèo, Nam Cao cũng chứng tỏ một tâm hồn biết đào sâu, tìm tòi, khơi những nguồn chưa ai khơi để tìm ra một điển hình nhất của một hạng người cùng hơn cả dân cùng, chúng ta quen gọi đó là hình tượng nhân vật lưu manh hóa. Qua cách xây dựng những xung đột, mâu thuẫn của truyện, Nam Cao đã chứng tỏ cho chúng ta thấy một cảm quan hết sức rõ ràng, mãnh liệt: ông thấy rõ rằng mối xung đột, mâu thuẫn giai cấp ở nông dân - địa chủ, nhất là nông dân, đã chín muồi, đã lên mức sâu sắc và không có gì có thể xoa dịu.
 
Nam Cao xây dựng cho mối quan hệ Bá Kiến - Chí Phèo trở nên hết sức gay gắt, mối tình dang dở với Thị Nở cũng là cách đổ thêm dầu vào lửa, biến cơn say, cơn buồn, cơn thất tình ở Chí Phèo thành lòng căm hận, tức tối, quyết đến nhà Thị Nở để trả thù. Quy luật lại không phải thế, quy luật đã kéo Chí đi nhưng là đến nhà Bá Kiến, chứ không phải ai khác. Kẻ đáng giết là Bá Kiến, mọi xấu xa bắt đầu từ Bá Kiến thì cũng sẽ kết thúc từ Bá Kiến.
 
Với cái kết thúc bất ngờ dữ dội của thiên truyện ngắn, Nam Cao đã cho chúng ta thấy kết quả tất yếu sẽ xảy ra, điều đó là không thể tránh khỏi. Giai cấp thống trị có thể khôn ngoan, giảo quyệt, mánh khóe, có thể đàn áp, làm lu mờ cả ý thức của người dân thì vẫn còn ấm trong họ ngọn lửa của lòng căm thù, căm gét những kẻ bóc lột mình, ở Chí, cho dù tâm trí tê liệt mọi cái bị “xóa sổ” trong trí nhớ của Chí thì tận trong cơn say, hắn vẫn như mơ màng nhận thấy điều gì. Đoạn Chí quyết đến nhà Thị Nở để trả thù là biểu hiện bề ngoài, trong tiềm thức nó chỉ có Bá Kiến, sâu xa nhất trong quá khứ của nó là Bá Kiến, Thị Nở chỉ là hiện tại. Mọi bức bối, uất ức dồn nén lâu ngày, càng dồn nén xuống thì sẽ ắt có ngày nổ bùng. Sự chịu đựng quá tải đã làm bừng tĩnh cơn dại trong Chí, hắn quyết đi trả thù đời, đi đòi nợ. Ngòi bút của Nam Cao phải vững vàng lắm trên lập trường của chủ nghĩa hiện thực và chủ nghĩa nhân đạo thì mới có những trang viết rành rọt, tỉnh táo đến như vậy. Ông tin rằng trong huyết quản của Chí Phèo vẫn chưa cạn hết dòng máu của người nông dân lao động nên đã cho Chí xách dao đến nhà Bá Kiến, không đòi rượu, đòi tiền mà để đòi lại bộ mặt tâm hồn mình đã bị phá phách, tước đoạt. Chí có lòng nhân đạo cao cả mới có thể nhìn thấy được con người quái dị như Chí Phèo một lòng thiết tha, ham sống. Chỉ có Nam Cao mới thấu hiểu sự khao khát được trở lại làm người của Chí, đó là khi ông miêu tả tiếng đời thường thông qua sự cảm thụ của Chí. Năm ngày liền Chí hiền khô, thậm chí không uống một ngụm rượu. Đó là nhờ có Thị Nở đã mang tình yêu thương đến với Chí mặc dù đó là thứ tình cảm dở hơi, không ý thức. Chi tiết bát cháo hành nóng hổi đã sưởi ấm lại con người của Chí, kéo hắn về với cuộc đời. Khốn nạn thay, xã hội phong kiến đương thời cũng không để Chí yên thân mà hưởng niềm hạnh phúc nhỏ bé đó, bà cô của Thị Nở cũng chính là một thứ công cụ của xã hội phong kiến, ngăn cản Thị Nở trở lại với Chí, khi bàn tay nhân đạo đã rụt lại, Chí Phèo lại trở về với con người hàng ngày của mình: say rượu, hung dữ và gàn dở. Nhưng chính quãng thời gian ít ỏi được sống bên Thị Nở đã tác động vào suy nghĩ của Chí. Lúc này, hắn có ý thức sống cho chính mình hơn, có đòi hỏi cho mình một lẽ sống, một sự công bằng mà đã bị tước đoạt. Giết chết Bá Kiến mới chỉ đạt được một nửa công việc, Chí Phèo hoàn thành nốt công việc còn lại bằng cách tự giết luôn cả mình.
 
Nếu còn sống, Chí Phèo vẫn phải tiếp tục cuộc đời quỷ dữ của mình, vẫn phải đối chọi với con trai của Bá Kiến. Ta còn nhớ Nam Cao đã cho nhân vật của mình ăn bả chó tự tử, đó là Lão Hạc. Nay ta lại thấy Chí Phèo tự kết liễu mình. Phải chăng, với suy nghĩ riêng của Nam Cao, những con người quá khốn khổ, quá cùng quẫn thì chỉ có cái chết mới giải thoát được tất cả? Chí Phèo chết mới chấm dứt cuộc đời nhục nhã của mình để hóa kiếp sang một con người khác tốt đẹp hơn?
 
Chí Phèo chỉ ao ước trở lại làm một người lao động với mối tình Thị Nở, nhưng không được. Cách xây dựng nhân vật của Nam Cao thật độc đáo, Chí Phèo vừa là một gã mất trí, công cụ nguy hiểm trong tay của bọn thống trị, lại vừa là nô lệ vừa thức tỉnh, trở thành con người có đầu óc sáng sủa nhất của làng Vũ Đại khi đặt ra câu hỏi có ý nghĩa khái quát sâu sắc vượt quá mức thường ngày, vượt quá tầm khôn ngoan lọc lõi của Bá Kiến: Ai cho tao làm người lương thiện? Làm thế nào cho mất được những vết mảnh chai trên mặt này?. Nỗi day dứt rất con người, đầy nhân văn này lại được thốt ra từ miệng của một kẻ chuyên uống rượu say mèm. Bá Kiến cũng bất ngờ mất cảnh giác nên Chí đã dễ dàng sát hại. Diễn biến rất hợp lý, từng chi tiết nhỏ đều rất tôn trọng chủ nghĩa hiện thực. Chí Phèo ngay sau đó cũng tự kết liễu đời mình, bởi trong giây phút điên cuồng đó hắn đã tĩnh táo hơn bao giờ hết và ý thức được mọi điều mình làm. Không tự giết thì Chí Phèo cũng phải chết vì con trai Bá Kiến còn đó, vì bao đối tượng khác đang hăm he xóa sổ hắn. Giết được Bá Kiến Chí Phèo như lấy lại được thanh danh cho mình, như đã hài lòng về bản thân, cảm thấy không cần phải sống để đòi nợ ai nữa.
 
 Hắn không chết cũng sẽ không còn ai cho hắn tiền đề uống rượu, không còn Bá Kiến cho hắn rạch mặt ăn vạ nữa nên hắn chết. Có những cái chết bế tắc, nhưng cái chết của Chí Phèo lại là bước mở đầu cho sự sống, cho sự tháo cũi sổ lồng, giải thoát cho chính mình. Viết nên những trang sách ấy, Nam Cao vẫn chưa ý thức đầy đủ về sức mạnh vĩ đại của quần chúng lao động, sức công phá mãnh liệt của những kiếp người lao động nhưng ông lờ mờ nhận thấy sức sống tiềm tàng trong con người lao động bị áp bức. Đằng sau sự đâm chém hãi hùng kia có cái gì như là sự vật vã, tuyệt vọng đang cố vùng vẫy để thoát ra khỏi nó. Bi kịch của Chí không phải là sự nghèo hèn về vật chất mà là ở chỗ không được loài người dung nạp.
 
Sống trong sự ghẻ lạnh, thờ ơ của mọi người lại càng làm cho Chí cùn thêm, liều thêm cho đến khi ý thức được điều đó thì hắn chỉ còn biết tìm đến cái chết. Thực ra chuỗi ngày dài trong đời hắn, hắn không biết mình đang sống, sự hư vô tột cùng làm hắn không còn ý niệm về sự tồn tại của mình, hắn chưa biết đến cái chết nghĩa là hắn đang sống. Kết thúc truyện hắn đã tìm đến cái chết, cũng là lúc hắn nhận ra cuộc sống thú vật của mình. Còn Bá Kiến, sẽ còn Chí Phèo, hết Bá Kiến Chí Phèo cũng không tồn tại. Ở đây ta còn thấy có một ý thâm thúy, sâu xa của Nam Cao khi cho cả hai nhân vật tồn tại song song và có vai trò tác động lẫn nhau. Nếu không phải Bá Kiến thì anh Chí ngày xưa chưa hẳn đã là Chí Phèo bây giờ. Bởi ở Bá Kiến kết tinh đầy những khôn ngoan, lọc lừa, một kẻ biết ném đá giấu tay.
 
Nam Cao có lần đã nói: Nghệ thuật không phải là ánh trăng lừa dối, không nên là ánh trăng lừa dối. Nghệ thuật có thể chỉ là tiếng đau khổ thoát ra từ kiếp lầm than. Đó là lời của Điền, cũng là băn khoăn trong cuộc đời cầm bút của Nam Cao. Ngòi bút của ông hướng về người dân lao động nghèo khổ nhiều khi là những con người xấu xí như Chí Phèo, Thị Nở... Ông cố tình đưa cái khuôn mặt rách nát của Chí hay khuôn mặt kì dị của Thị Nở vào trang viết bởi chỉ với nhân vật như thế Nam Cao mới tố cáo hết sự tàn bạo của giai cấp thống trị và tột cùng nỗi đau khổ của người nô lệ. Trong Chí Phèo Nam Cao đã tập trung xoáy sâu và làm nổi bật lên mâu thuẫn xã hội cơ bản của nông thôn: đó là mâu thuẫn cực độ giữa người dân lao động bị áp bức và bọn thống trị, địa chủ chuyên bóc lột. Kết cục bi thảm của truyện cũng chính là kết quả tất yếu, không tránh khỏi của mâu thuẫn đó. Nam Cao rất tôn trọng bút pháp hiện thực vì vậy, khi viết ông không ngần ngại đưa vào truyện những chi tiết trần tục như việc tả Chí Phèo và Thị Nở ở đêm trăng. Cả hai con người gàn dở ấy cũng khao khát yêu đương, cũng có những ham muốn rất con người, nếu ngòi bút Nam Cao không chân thực thì chúng ta không thể thấy hết điều đó. Càng hiện thực Nam Cao càng cho chúng ta thấy một Nam Cao đầy lòng vị tha, nhân ái, một tấm lòng nhân đạo cao cả.
 
Bi kịch ở cuối truyện là sự bứt phá, tự giải phóng cho nhân vật. Nam Cao lồng cả tình cảm của mình vào để gián tiếp bộc lộ lòng căm thù sâu sắc của mình bởi chế độ và sự yêu thương, trân trọng với giai cấp nông dân. Bá Kiến chết đi là mong muốn của sự kết thúc một chế độ đen tối, bất công. Chí Phèo chết đi là cách duy nhất Nam Cao hóa kiếp cho thứ người đau khổ; chỉ có cái chết mới giải thoát được họ. Cái nhìn của Nam Cao tuy hơi cực đoan, bế tắc song nó hợp với lôgic của truyện ngắn. Khi cái xấu xa đã ăn sâu vào thành tính cách, phẩm chất của con người thì không còn cách nào thay đổi được, chỉ chết đi mới rũ bỏ được tất cả. Tìm đến cái chết, nghĩa là Chí Phèo đang tìm kiếm sự sống, một cuộc sống thực sự.
 
Truyện ngắn Chí Phèo đã đánh dấu một sự nghiệp sáng tác lớn của Nam Cao. Ông hiểu rằng phải là hiện thực, văn học mới có ý nghĩa tố cáo sâu sắc chế độ, chỉ có hiện thực mới nhìn thấy hết nỗi đau khổ, dằn vặt trong người nông dân lao động và chỉ có hiện thực mới làm nổi bật tấm lòng nhân đạo cao cả của nhà văn. Hành động quyết liệt, bất ngờ của Chí Phèo trong truyện là một diễn biến hợp lí, thể hiện sự tháo cũi sổ lồng của người dân. Tuy nhiên Nam Cao mới chỉ nhìn thấy sự phản kháng ở một con người chứ chưa có ý thức về sức mạnh tiềm tàng trong quần chúng. Nam Cao mới nhìn vài Bá Kiến chứ chưa nhìn vào một hệ thống giai cấp thống trị ở khắp đất nước Việt Nam thuộc địa.
 
Qua truyện ngắn, Nam Cao đã chứng tỏ là một cây bút hiện thực, sắc sảo, là thư kí trung thành của thời đại, một tấm lòng nhân ái, rộng mở luôn bị ám ảnh bởi số phận đau khổ của kiếp người nô lệ. Chính mảnh đất nơi ông sinh ra đã tác động, ảnh hưởng lớn tới sự nghiệp sáng tác của ông.