Phân tích bài thơ Thương vợ của Trần Tế Xương

Tú Xương là bút danh của Trần Tế Xương. Học vị tú tài, lận đận mãi trong con đường khoa cử: Tám khoa chưa khỏi phạm trường quy, chỉ sống 37 năm, nhưng sự nghiệp thơ ca của ông thì bất tử. Quê ở làng Vị Xuyên, thành phố Nam Định. Ăn chuối ngự, đọc thơ Xương là câu nói tự hào của đồng bào quê ông.
 
Tú Xương để lại khoảng 150 bài thơ Nôm, vài bài phú và văn tế. Có bài trào phúng, có bài trữ tình. Có bài vừa trào phúng vừa trữ tình. Giọng thơ trào phúng của Tú Xương vô cùng cay độc, dữ dội mà xót xa. Ông là nhà thơ trào phúng bậc thầy trong nền văn học cận đại của dân tộc.
 
Thương vợ là bài thơ ca ngợi những phẩm chất tốt đẹp của người vợ, của người phụ nữ đảm đang chịu thương chịu khó vì chồng con.
 
Quanh năm buôn bán ở mom sông
Nuôi đủ năm con với một chồng
 
 Hai câu thơ đầu giới thiệu bà Tú là một người đàn bà giỏi buôn bán, tần tảo quanh năm, buôn bán kiếm sống ở mom sông, cảnh đầu chợ, bến đò, buôn thúng bán mẹt.
 
Chẳng có cửa hàng cửa hiệu, vốn liếng chẳng có là bao thế mà vẫn Nuôi đủ năm con với một chồng. Chồng đậu tú tài, chẳng là quan cũng chẳng là cùng đinh nên phải ăn lương vợ. Một gia cảnh Vợ quen dạ đẻ cách năm đôi. Các số từ: năm (con), một (chồng) quả là đông đúc. Bà Tú vẫn cứ nuôi đủ, nghĩa là ông Tú vẫn có Giày giôn anh dậm, ô Tây anh cầm,... Câu thứ hai rất hóm hỉnh.
 
Lặn lội thân cò khi quãng vắng
Eo sèo mặt nước buổi đò đông
 
Câu 3-4 mượn hình ảnh con cò trong ca dao, tạo thành thân cò - thân phận lam lũ vất vả, lặn lội. Cò thì kiếm ăn nơi đầu ghềnh, cuối bãi, bà Tú thì lặn lội... khi quãng vắng, nơi mom sông. Cảnh lên đò xuống bến, cảnh cãi vã, giành giật bán mua eo sèo mặt nước buổi đò đông đê kiếm bát cơm manh áo cho chồng, con.
Hình ảnh thân cò rất sáng tạo, vần thơ trở nên dân dã, bình dị. Hai cặp từ láy: lặn lội và eo sèo hô ứng, gợi tả một cuộc đời nhiều mồ hôi và nước mắt.
 
Một duyên hai nợ âu dành phận
Năm nắng mười mưa dám quản công
 
Tác giả vận dụng rất hay thành ngữ: Một duyên hai nợ và năm nắng mười mưa. Ba tiếng đối ứng thượng, hạ: âu đành phận, dám quản công như một tiếng thở dài. Có đức hy sinh, có sự cam chịu số phận, có cả tâm lòng chịu đựng, lo toan vì nghĩa vụ người vợ, người mẹ trong gia đình. Tú Xương có tài dùng số từ tăng cấp (1-2-5-10) để nói lên đức hy sinh thầm lặng cao quý của bà Tú:
 
Một duyên/ hai nợ
Năm nắng/ mười mưa
 
 Tóm lại, bà Tú là hiện thân của cuộc đời vất vả lận đận, là hội tụ của bao đức tính tốt đẹp: tần tảo, gánh vác, đảm đang, nhẫn nại,... tất cả lo toan cho hạnh phúc chồng con. Nhà thơ bộc lộ lòng cảm ơn, nể trọng.
 
Cha mẹ thói đời ăn ở bạc
 
 Câu thơ này là một tiếng chửi, đúng là cách nói của Tú Xương vừa cay đắng vừa phẫn nộ: Cha mẹ thói đời ăn ở bạc. Cái thói đời đó là xã hội ăn ở bạc Tây dở ta, nửa phong kiến nửa thực dân: đạo lý suy đồi, lòng người đảo điên. Tú Xương tự trách mình là kẻ vì thi mãi chẳng đỗ, chẳng giúp được ích gì cho vợ con. Suốt đời vợ con phải khổ, như có bài thơ ông tự mỉa:
 
Vợ lăm le ở vú
Con tập tễnh đi bộ
Khách hỏi nhà ông đến
Nhà ông đã bán rồi.
 
Câu thơ cuối thấm thía một nỗi đau chua xót. Chỉ có Tú Xương mới nói được rung động và xót xa thế: Có chồng hờ hững cũng như không. Như không gì? Một cách nói buông thõng, ngao ngán. Nỗi buồn tâm sự gắn liền với nỗi thế sự. Một nhà nho bất đắc chí.
 
Bài thơ có cái hay riêng. Hay từ nhan đề, hay ở cách vận dụng ca dao, thành ngữ và tiếng chửi. Chất thơ mộc mạc, bình dị mà trữ tình đằm thắm. Trong khuôn phép một bài thơ thất ngôn bát cú Đường luật, từ thanh điệu, niêm đến phép đối được thể hiện một cách chuẩn mực, tự nhiên, thanh thoát. Tác giả vừa tự trách mình vừa biểu lộ tình thương vợ, biết ơn vợ. Bà Tú là hình ảnh đẹp đẽ của người phụ nữ Việt Nam trong một gia đình đông con, nhiều khó khăn về kinh tế. Vì thế nhiều người cho rằng câu thơ Nuôi đủ năm con với một chồng là câu thơ hay nhất trong bài Thương vợ.